Trong tương lai gần, kinh tế nền tảng sẽ bao phủ phần lớn nền kinh tế thế giới_Ảnh minh họa: shutterstock

1. Mở đầu

Các nhà khoa học trên thế giới đã dự báo, trong tương lai gần, kinh tế nền tảng sẽ bao phủ phần lớn nền kinh tế thế giới. Với sự xuất hiện của phương tiện kỹ thuật số, kinh tế nền tảng đã và sẽ là mục tiêu ưu tiên hàng đầu của chính phủ các nước trên thế giới. Kinh tế nền tảng liên kết người bán và người mua đa dạng, cung cấp nhiều loại hàng hóa và dịch vụ. Đối với nền tảng lao động kỹ thuật số, quan hệ việc làm có ba mặt, người lao động (NLĐ) không chịu tác động chặt chẽ như của mối quan hệ lao động truyền thống, người sử dụng lao động (NSDLĐ) chỉ ràng buộc họ trong công việc, tiền công, mọi vấn đề khác trong quan hệ lao động NLĐ phải tự lo liệu và việc bảo đảm an toàn lao động cho họ cũng chưa được điều chỉnh trong các văn bản pháp quy. Chính vì thế, rất cần tiếp tục nghiên cứu về vấn đề này.

2. Kinh tế nền tảng

Các công nghệ kỹ thuật số, như trí tuệ nhân tạo (AI), robot tiên tiến, bộ xương ngoài, thiết bị di động và nền tảng trực tuyến đang phát triển với tốc độ thay đổi nhanh chóng. Công nghệ kỹ thuật số dẫn đến xuất hiện nhiều nền tảng kỹ thuật số, được gọi là nền kinh tế nền tảng.

Những công nghệ mới như vậy đang mở đường cho các phương thức tổ chức và kiểm soát tính chất công việc mới, điều này làm tăng thêm sự phức tạp cho quy trình làm việc và do đó đặt ra những thách thức mới cho việc quản lý rủi ro, phòng, chống tác động của các yếu tố nguy hiểm, có hại, làm suy giảm sức khỏe, xảy ra thương tật, tử vong trong quá trình lao động⁽¹⁾.

Các nền tảng trực tuyến sử dụng công nghệ kỹ thuật số phát triển nhanh trên thế giới và ở Việt Nam, với tính chất đột phá, tăng trưởng nhanh, khả năng hiển thị cao và tập trung vào các lĩnh vực có truyền thống được quản lý chặt chẽ, nền tảng lao động kỹ thuật số nhanh chóng xuất hiện, không nằm trong sự ràng buộc truyền thống của quan hệ lao động, mối ràng buộc NSDLĐ với NLĐ không chặt chẽ,  không được các chính sách pháp luật đã có đề cập đầy đủ đến, làm bộc lộ các vấn đề như cạnh tranh, thuế, việc làm hình thức và điều kiện làm việc cho NLĐ.

Khác với nền kinh tế truyền thống, người lao động trong nền kinh tế nền tảng có thể linh hoạt, tự do tiếp nhận các công việc thay vì công việc cố định, nhận các hợp đồng ngắn hạn, thực hiện công việc theo yêu cầu.

Trong động lực tăng trưởng kinh tế và thị trường lao động ở Việt Nam hiện nay, việc người lao động (NLĐ) không có hợp đồng lao động (lao động tự do - freelacer) ngày càng được chú trọng. Nhiều NLĐ, kể cả lao động bậc cao đang lựa chọn chuyển sang làm việc tự do hoặc trở thành lao động tự do (LĐTD) như một giải pháp thay thế hấp dẫn.

Người lao động không có hợp đồng lao động thường phải đối mặt với nhiều tình huống dễ bị tổn thương. Trong khi, các quy định về lao động tập trung nhiều chủ yếu vào lao động có hợp đồng, điều này đặt ra những vấn đề khả năng tiếp cận các quyền mà họ nên có. 

Đặc điểm chung của những người lao động tự do họ là những người đa ngành, đa nghề, không có một công việc nhất định, không bị ràng buộc bởi hợp đồng ngoài việc tuân thủ quy định của pháp luật. Đặc điểm của lao động tự do là không có tính ổn định, không bị ràng buộc bởi một công việc cho nên những người lao động tự do thường không có thu nhập ổn định, mức thu nhập họ kiếm được biến động.

Theo đó, các công ty, doanh nghiệp chỉ thuê lao động để thực hiện một “hợp đồng công việc” cụ thể, vào thời điểm cụ thể, thay vì trở thành mối quan hệ lao động với NLĐ dài hạn như ở nền kinh tế truyền thống. NLĐ trong nền kinh tế nền tảng có thể được coi là lao động tự do, không có quan hệ lao động, bởi vì họ nằm trong “vùng xám” giữa tư cách là người làm công và người tự kinh doanh vì mối quan hệ lao động như NSDLĐ, NLĐ và người tự kinh doanh không dễ dàng áp dụng trong nền kinh tế nền tảng⁽²⁾.

Cũng vì họ hoạt động giống như một doanh nhân độc lập nên người ký hợp đồng công việc với họ không có trách nhiệm bảo vệ họ trước các rủi ro về tai nạn lao động và bệnh tật do lao động gây ra.

Nhiều quốc gia thành viên EU đã thừa nhận sự tồn tại của nhóm thứ ba trên thị trường lao động hoạt động trong “vùng xám” giữa người làm công và người tự kinh doanh, và đưa vào các văn bản pháp lý các thuật ngữ: người tự làm chủ một mình, người tự làm thuê và người tự làm chủ phụ thuộc về mặt kinh tế và một số một số thuật ngữ tương tự được sử dụng để mô tả những NLĐ này⁽³⁾.

Chính nền tảng cơ bản này không những tạo ra thêm tài nguyên, sản phẩm và tài sản mới mà còn tác động mạnh mẽ đến các nguồn lực xã hội bao gồm các thể chế, cấu trúc chính trị, xã hội và đặc biệt là mô hình kinh tế.

Một trong những nền tảng lao động phổ biến ở nước ta là dịch vụ taxi dựa trên ứng dụng Grab. Grab chính thức gia nhập thị trường Việt Nam vào năm 2014. Grab hiện cung cấp đa dịch vụ: di chuyển, giao hàng, giao nhận thực phẩm, “đi chợ online” và đang hợp tác cùng một số đối tác để cung cấp các dịch vụ tài chính.

Chỉ sau 5 năm hoạt động, thương hiệu này khẳng định đã có đến 25% dân số Việt Nam sử dụng dịch vụ và khoảng 200 nghìn đối tác tài xế tham gia hệ sinh thái của ứng dụng này. Báo cáo nghiên cứu thị trường của ABI Research 2021 cho biết, trong lĩnh vực gọi xe công nghệ ở Việt Nam, Grab chiếm tới 74,6% thị phần dịch vụ, Be chiếm 12,4% và Gojek chiếm 12,3% thị phần. Đã có gần 300 nghìn đối tác tài xế taxi và xe máy hoạt động trong lĩnh vực kinh tế nền tảng⁽⁴⁾.

Kinh tế nền tảng tạo điều kiện thuận lợi cho sự hòa nhập và mang lại sự linh hoạt cho những người lao động thường bị loại khỏi thị trường lao động khó tính. Ví dụ: tạo điều kiện người lao động khuyết tật có được công việc trực tuyến bổ ích về thiết kế hoặc lập trình web;  trao nhiều quyền tự chủ hơn cho những người lao động muốn làm một lượng công việc cố định và chỉ vào những thời điểm cụ thể; tạo điều kiện phát triển cho người lao động dựa trên năng khiếu kỹ thuật số của họ trong việc điều khiển công nghệ thay vì khả năng thể chất để cung cấp lao động chân tay siêng năng.

Do đó, có thể gây ra sự chênh lệch về thu nhập và sức khỏe nghề nghiệp trong thị trường lao động bằng cách loại những người lao động có trình độ thấp, trình độ học vấn thấp và không hiểu biết về công nghệ khỏi việc kiếm được công việc có thu nhập. Những người lao động truyền thống không thể thích ứng với kinh tế nền tảng sẽ bị đẩy vào các công việc bấp bênh với thu nhập thấp và các biện pháp bảo vệ an toàn lao động mong manh.

3. Nguy cơ tai nạn, rủi ro và ảnh hưởng sức khỏe ở người lao động tự do trong kinh tế nền tảng

Những lao động tự do tham gia vào công việc trên nền tảng có nguy cơ chấn thương lao động cao hơn so với các công việc làm ở văn phòng. Vì thế rất cần việc nâng cao nhận thức về an toàn lao động và cho những người lao động này, khi họ làm việc thông qua nền tảng kỹ thuật số để họ tự biết cách bảo vệ mình trước các nguy cơ rủi ro gây tai nạn và bệnh tật trong công việc⁽⁵⁾.

Trong kinh tế nền tảng, các công việc phải làm việc trên máy tính có thể so sánh với các công việc bàn giấy trong nền kinh tế truyền thống, vốn dễ mắc một số vấn đề như tư thế lao động sai, cường độ làm việc cao, chất lượng không khí trong nhà, thời gian làm việc dài, các nhiệm vụ ít vận động và công việc đơn độc. Do đó, dễ mắc các rối loạn về cơ xương và tâm lý xã hội. Những người lái xe chuyên nghiệp trong gọi xe công nghệ, những người lao động cung cấp dịch vụ trực tuyến thì chịu sự đánh giá và giám sát liên tục, điều này có thể làm tăng thêm mức độ căng thẳng tâm lý xã hội.

Công việc ít vận động là nguy cơ lớn và trở thành gánh nặng toàn cầu về các bệnh không lây nhiễm. NLĐ tự do trên nền tảng trực tuyến ít vận động nên thường mắc các bệnh mạn tính. Công việc không theo tiêu chuẩn (như việc làm tạm thời) có nguy cơ chấn thương cao hơn so với những công việc lâu dài. Hơn nữa, công việc tạm thời, với mức lương thấp và nỗi lo mất việc thường trực gây ra căng thẳng tâm lý kéo dài. Căng thẳng mãn tính dẫn đến lượng hormone cortisol tăng quá mức; một loại hormone liên quan đến một loạt các tình trạng suy nhược như bệnh tim mạch, tăng huyết áp và tiểu đường⁽⁶⁾.

Như vậy, các nguy cơ rủi ro an toàn lao động cho NLĐ tự do trong kinh tế nền tảng tập trung vào 4 nhóm sau:

(1) Nguy cơ rủi ro vật chất

Loại bỏ hoặc giảm thiểu rủi ro vật chất là một lĩnh vực trọng tâm trong an toàn và sức khỏe nghề nghiệp. Môi trường vật chất hoặc nơi làm việc bao gồm các mối nguy hiểm về thể chất và điều kiện vật chất để thực hiện công việc. Hầu hết NLĐ làm việc trên nền tảng trực tuyến đều thực hiện công việc của họ trên đường, tại cơ sở của người khác hoặc tại nhà của họ. Các rủi ro vật chất đến với họ xảy ra bên ngoài một cơ sở sản xuất phụ thuộc vào nhiệm vụ được thực hiện.

Rủi ro về sức khỏe và an toàn của NLĐ trong kinh tế nền tảng có thể tồi tệ hơn trong công việc tự do vì không được bảo vệ theo một hệ thống quản lý sản xuất ở doanh nghiệp, nhất là khi họ làm việc trên đường, ở nơi công cộng⁽⁷⁾.

Trong công việc giao hàng, rủi ro tiềm ẩn bao gồm rủi ro về tư thế lao động, gánh nặng lao động liên quan đến việc vận hành phương tiện hoặc xử lý bưu kiện, rủi ro từ điều kiện đường sá và thời tiết cũng như những thách thức liên quan đến tương tác với khách hang⁽⁸⁾. 

Trong nghiên cứu về “Ngăn ngừa và quản lý rủi ro về sức khỏe và an toàn trong công việc trên nền tảng kỹ thuật số” thì cho rằng, đối với NLĐ làm việc trên máy tính, do làm việc liên tục, ít vận động trong thời gian dài, thực hiện các công việc trên bàn làm việc có thể dẫn đến các vấn đề sức khỏe như rối loạn cơ xương , mệt mỏi thị giác và các vấn đề về gánh nặng lao động khác⁽⁹⁾.

(2) Nguy cơ do áp lực hiệu suất công việc

Trong “Nghiên cứu thu thập bằng chứng về điều kiện làm việc của công nhân nền tảng”, cho thấy, NLĐ trong kinh tế nền tảng có thể bị chịu áp lực từ các yêu cầu về hiệu suất như lao động cảm xúc, cường độ làm việc cao (làm việc với tốc độ cao hoặc hướng tới thời hạn chặt chẽ) và thời gian làm việc kéo dài (thời gian làm việc trong ngày dài, số giờ làm việc trong tuần lớn,..), lương nhận được thấp cho mỗi nhiệm vụ và sự cạnh tranh giữa các cá nhân do ganh đua làm việc nhiều giờ và có hành vi chấp nhận rủi ro, bị kìm nén cảm xúc do luôn phải làm hài lòng khách hàng, kể cả khi họ sai; hệ thống xếp hạng khen thưởng theo dấu sao do khách hàng ghi nhận nhằm giữ cho tài khoản của họ không bị vô hiệu hóa⁽¹⁰⁾.

Nghiên cứu về “Sức khỏe, an toàn và hạnh phúc trong công việc qua nền tảng” cho thấy rủi ro liên quan đến áp lực hiệu suất công việc đối với NLĐ trong kinh tế nền tảng có thể cao hơn so với NLĐ truyền thống do tác động tổng hợp của điều kiện làm việc (không an toàn trong công việc, thời gian làm việc không thường xuyên và kéo dài, cường độ làm việc cao), hệ thống phân bổ nhiệm vụ và hệ thống đánh giá theo ý chí của khách hàng⁽¹¹⁾.

NLĐ trên nền tảng kỹ thuật số thường xuyên trải qua tình trạng bất ổn về công việc và thu nhập. Điều này là do họ phải cạnh tranh gay gắt với những NLĐ khác, đảm nhận nhiều công việc tạm thời và ngắn hạn, thường không kiểm soát được số lượng công việc họ có thể thực hiện và không thể xác định được mức lương của mình. Điều này còn gây lo lắng, căng thẳng, ảnh hưởng đến sức khỏe của NLĐ.

(3) Nguy cơ do tải nhận thức

Tải nhận thức là số lượng suy nghĩ mà NLĐ cần tập trung để hoàn thành một nhiệm vụ cụ thể. Đối với NLĐ nền tảng công nghệ số, tải nhận thức được xác định là yêu cầu lọc lượng lớn thông tin được cung cấp bởi công nghệ kỹ thuật số ở các định dạng và nguồn khác nhau. Các lao động trong kinh tế nền tảng cũng có nhiều công việc phải làm mà không được trả lương, như chờ đợi hoặc tìm kiếm các nhiệm vụ liên quan; các yêu cầu sàng lọc các nhiệm vụ phù hợp, thực hiện các bài kiểm tra trình độ, đọc đánh giá của người giao hàng, bảo đảm thanh toán chính xác và công việc hành chính với tư cách là một nhà thầu độc lập⁽¹²⁾.

Ngoài tình trạng quá tải thông tin dẫn đến cảm giác không có khả năng đáp ứng nhu cầu, căng thẳng tài chính cũng thể hiện rõ ở những người lao động tự do mà các quyết định của họ dẫn đến lãi hoặc lỗ kinh tế.

Việc sử dụng thuật toán để phân bổ, giám sát và đánh giá lao động, hiệu suất và hành vi của NLĐ trên nền tảng ảnh hưởng đến sự cân bằng quyền lợi giữa NLĐ, nền tảng và khách hàng có thể dẫn đến căng thẳng, lo lắng, mệt mỏi và trầm cảm, làm suy giảm sức khỏe thể chất và tinh thần, sự an toàn và sức khỏe tổng thể của NLĐ.

Ngoài ra, khi công việc trên nền tảng gặp khó khăn, thì NLĐ bị hạn chế hoặc không thể tiếp xúc với các nhân viên nền tảng khác, thiếu sự hỗ trợ xã hội nói chung, dẫn đến tâm thần bất an,  rối loạn giấc ngủ, kiệt sức, khó phục hồi sau công việc, căng thẳng, trầm cảm, kiệt sức, cô đơn và không hài lòng chung với công việc cũng như cuộc sống cá nhân.

(4) Nguy cơ do nhu cầu thiết bị, phương tiện, vật chất

Đối với các doanh nghiệp, NSDLĐ thường cung cấp cho NLĐ của mình các công cụ và thiết bị cần thiết để thực hiện lao động theo công việc được sắp xếp theo tiêu chuẩn tổ chức doanh nghiệp. Trong quá trình sản xuất, NSDLĐ phải chú trọng tới công tác phòng ngừa và kiểm soát mối nguy của doanh nghiệp, nhằm bảo đảm thiết bị, máy móc hoạt động bình thường và ngăn ngừa sự cố gây tai nạn do lỗi trong quá trình bảo trì thiết bị, máy móc.

Tuy nhiên, nghiên cứu cho thấy, tại công nghệ nền tảng, NLĐ tự do phải tự cung cấp phương tiện sản xuất để nhấn mạnh trách nhiệm của họ với tư cách là nhà thầu độc lập. Việc thiếu bảo trì để giảm chi phí dịch vụ và sử dụng các công cụ, thiết bị không đạt tiêu chuẩn có thể là nguyên nhân dẫn đến tai nạn cho NLĐ⁽¹³⁾.

4. Một số giải pháp

Trên thực tế có nhiều áp lực và nguy cơ rủi ro an toàn lao động đối với người lao động tự do trong kinh tế nền tảng, song đến nay chưa có sự quan tâm thảo đáng về điều kiện lao động và việc làm trong công việc trên nền tảng kỹ thuật số. Những rủi ro an toàn và sức khỏe mà NLĐ trên nền tảng kỹ thuật số phải đối mặt phần lớn vẫn bị bỏ qua và chưa được giải quyết, bao gồm các khía cạnh  phòng ngừa và quản lý, bước đầu đề xuất một số giải pháp:

Một là, các cơ quan quản lý cần quan tâm nhiều hơn đến rủi ro, an toàn lao động cho NLĐ tự do trên kinh tế nền tảng bằng cách đưa ra các biện pháp ràng buộc có thể giám sát và thực thi. Nhất là về phòng ngừa rủi ro và áp dụng các biện pháp bảo đảm an toàn lao động theo quy định của pháp luật.

Không nên chỉ bó hẹp trong việc cung cấp các bảo hiểm tai nạn và bệnh nghề nghiệp mà cần đề cập tới việc cung cấp các phương tiện bảo vệ cá nhân cơ bản và đào tạo những vấn đề cơ bản nhất về an toàn lao động cho NLĐ nền tảng. Khi ban hành chính sách cần có thêm điều khoản yêu cầu bảo đảm an toàn lao động cho NLĐ nền tảng. Vì nhiều nguy cơ rủi ro, an toàn lao động đã được xác định là phổ biến đối với các loại hình lao động nền tảng.

Hai là, cần nâng cao nhận thức về rủi ro, an toàn lao động của NLĐ trên nền tảng công nghệ số. Hiện nay các cơ quan chức năng còn thiếu quan tâm đến các vấn đề rủi ro, an toàn lao động và tác động của nó đối với việc ngăn ngừa và quản lý rủi ro cho lao động trong kinh tế nền tảng kỹ thuật số.

Việc nâng cao nhận thức này được thông qua phương thức cung cấp hướng dẫn và đào tạo về an toàn lao động cho NLĐ trên công việc nền tảng. Việc làm này rất cần thiết, vì các đơn vị chủ sở hữu các nền tảng kỹ thuật số có thể sẽ không chịu trách nhiệm về an toàn lao động cho những lao động nền tảng của họ, vì họ không phải là NSDLĐ của những NLĐ tự do hoạt động trên nền tảng của họ để phải có trách nhiệm bảo đảm an toàn lao động cho NLĐ.

Các nghiên cứu cho thấy, các nhóm NLĐ làm việc trên nền tảng kỹ thuật số, đặc biệt là những người lao động trẻ, ít kinh nghiệm và ít học vấn, không nhận thức và đánh giá được những rủi ro an toàn lao động mà họ gặp phải. Vì thế, họ có thể không có khả năng tự bảo vệ mình đúng cách, có thể bị cắt giảm các biện pháp bảo vệ khi làm việc, hoặc có thể không có đủ phương tiện để tự bảo vệ mình.

Ba là, các kinh nghiệm, biện pháp tốt cả trong nước và quốc tế về phòng ngừa và quản lý rủi ro an toàn lao động cần được chia sẻ để thúc đẩy việc học hỏi giữa các bên liên quan. Các biện pháp này cần được các tổ chức đại diện của NLĐ nền tảng (các nghiệp đoàn lao động nền tảng), hoặc mạng lưới nghề nghiệp (mạng lưới có sự tham gia của nhiều bên liên quan - bao gồm đơn vị nền tảng kỹ thuật số và NLĐ nền tảng), nhằm thực hiện các chiến lược tăng cường sự hiểu biết và chia sẻ kinh nghiệm về an toàn lao động trong phạm vi toàn quốc và quốc tế.

Bốn là, các cơ quan quản lý, các viện nghiên cứu, trường đại học cần tăng cường nỗ lực thu thập kiến thức và dữ liệu về các thách thức và cơ hội về an toàn lao động trong công việc trên nền tảng kỹ thuật số, cũng như phòng ngừa và quản lý rủi ro an toàn lao động cho NLĐ tự do làm việc trong lĩnh vực này.

Cần thu thập và phổ biến kiến thức, dữ liệu về lao động trên nền tảng kỹ thuật số, về cách phân loại mối quan hệ lao động giữa nền tảng lao động kỹ thuật số và người lao động trên nền tảng kỹ thuật số; cách giám sát và thực thi việc tuân thủ các quy tắc và quy định an toàn lao động; cách thực hiện giám sát,v.v. Khắc phục sự thiếu hụt nghiêm trọng các dữ liệu về an toàn lao động đã được ghi nhận trong các nghiên cứu trường hợp, trong quá trình điều tra tai nạn và bệnh tật đối với NLĐ nền tảng ở các nước.

5. Kết luận

Sự phát triển của kinh tế nền tảng là một tất yếu của các quốc gia trong đó có Việt Nam trong bối cảnh cuộc cách mạng kỹ thuật số.

Tính đến tháng 6-2023, đã có 60 nền tảng, ứng dụng di động phục vụ người dân của Việt Nam. Tổng số người dùng hàng tháng trên các ứng dụng di động Việt Nam trong 6 tháng đầu năm 2023 vượt mức 500 triệu, tăng gần 16% so với cùng kỳ năm 2022⁽¹⁴⁾.

Mặc dù có những kết quả rất khả quan, nhưng kinh tế nền tảng cũng thể hiện một số hạn chế, cần làm rõ và sớm được khắc phục để giảm thiểu thiệt hại, trong đó có công tác bảo đảm an toàn lao động của NLĐ tham gia kinh tế nền tảng.

_________________

(1) Collier R, Dubal, V. , Carter C: Labor platform regulation: the politics of the Uber economy, University of California, Berkeley, Kauffman Foundation, 2017

(2) Jelena Starcevic:The EU proposal for a directive on improving working conditions in platform work,Comparative Labor Law & Policy Journal, No 40, January 2022

(3) Bregiannis, F., Bruurmijn, W.J., Calon, E. and Ortega, M.A.D: Workers in the GIG economy, Business & Information Systems Engineering, 60(5), 2017, pp.431-437).

(4)MISA AMIS, Chiến lược thâm nhập thị trường của Grab- Siêu ứng dụng thay đổi người dùng Việt, 28/12/2022, https://amis.misa.vn

(5)Kilhoffer, Z., De Groen, W.P., Lenaerts, K., et al: Study gathering evidence on working conditions of platform

(6) Annina Ropponen, Jari J Hakanen, Laura Seppänen, Workers’ Health, Wellbeing, and Safety in the Digitalizing Platform Economy, Digital Work and the Platform Economy (pp.56-73), Finnish Institute of Occupational Health, November 2019

(7) M.Tran và RK Sokas, The gig economy and contingent work: Assessing occupational health, J. Occupy. Environment. Med. , 59 ( 4 ) ( 2017 ) , pp. e63 - e662017 : 64

(8) Gillis, D., Lenaerts, K., Waeyaert, W., 2022. Occupational health and safety risks of parcel delivery work organized through digital labor platforms. Case study.European Agency for Safety and Health at Work (EU-OSHA)

(9) Ivan Williams Jimenez, Preventing and managing health and safety risks in digital platform work: examples of initiatives, practices and tools, European Agency for Safety and Health at Work April 2023

(10) Kilhoffer, Z., De Groen, W.P., Lenaerts, K., et al:Study gathering evidence on working conditions of platform workers VT/2018/032 Final report December 13 2019

(11) Marie Nilsen, Trond Kongsvik, Health, Safety, and Well-Being in Platform-Mediated Work – A Job Demands and Resources Perspective, Safety Science, Volume 163, July 2023, 106130).

(12) Annina Ropponen, Jari J Hakanen, Laura Seppänen, Workers’ Health, Wellbeing, and Safety in the Digitalizing Platform Economy, Digital Work and the Platform Economy (pp.56-73), Finnish Institute of Occupational Health, November 2019

(13) Florian A. Schmidt, Digital Labour Markets in the Platform Economy, Division for Economic and Social Policy Godesberger Allee 149 / D-53175 Bonn, 2017

(14) Hồ Diệu Mai: “Kinh tế nền tảng và cơ hội phát triển kinh tế - xã hội ở Việt Nam”, Tạp chí Công Thương, 03/03/2024