Viện Kiểm sát nhân dân tối cao - Ảnh: lawnet.vn

Quyền lực nhà nước là vấn đề khó và phức tạp, kiểm soát quyền lực nhà nước lại càng khó và phức tạp, xây dựng và tổ chức thực hiện cơ chế kiểm soát quyền lực nhà nước bảo đảm hiệu quả lại càng khó và phức tạp hơn. Vì chủ thể nắm giữ quyền lực nhà nước do nhân dân ủy quyền luôn có xu hướng bị lạm dụng, bị tha hóa. Quyền lực càng tập trung bao nhiêu thì càng bị lạm dụng, tha hóa bấy nhiêu. Bởi quyền lực nhà nước là do con người đảm nhiệm, con người với đầy đủ cảm xúc của mình thì không tránh khỏi có sai lầm, không thể tuyệt đối hoàn hảo. Do đó, khi nhân dân giao quyền lực nhà nước cho các chủ thể cụ thể đảm nhiệm cần phải có cơ chế kiểm soát một cách hiệu quả để bảo đảm quyền lực nhà nước được sử dụng đúng mục đích.

Kiểm soát quyền lực nhà nước, trong đó có kiểm soát quyền tư pháp đã được Hiến pháp năm 2013 quy định: “Quyền lực nhà nước là thống nhất, có sự phân công, phối hợp, kiểm soát giữa cơ quan nhà nước trong việc thực hiện các quyền lập pháp, hành pháp, tư pháp” (khoản 3, Điều 2 Hiến pháp năm 2013). Theo đó, đổi mới tổ chức và hoạt động của các cơ quan tư pháp cũng như tăng cường kiểm tra, giám sát việc thực hiện chức năng, nhiệm vụ của các cơ quan tư pháp là một trong những vấn đề quan trọng của công cuộc cải cách tư pháp.

Viện Kiểm sát nhân dân với chức năng hiến định “kiểm sát hoạt động tư pháp” (khoản 1, Điều 107 Hiến pháp năm 2013) là cơ sở pháp lý quan trọng bảo đảm sự tuân thủ pháp luật trong các quyết định, hành vi của các cơ quan tư pháp. Việc đổi mới, nâng cao chất lượng, hiệu quả công tác kiểm sát hoạt động tư pháp, đặc biệt là tư pháp hình sự của Viện Kiểm sát nhân dân là góp phần hoàn thiện cơ chế kiểm soát quyền tư pháp ở Việt Nam hiện nay.

1. Những tồn tại, hạn chế trong công tác kiểm sát án hình sự của Viện Kiểm sát nhân dân

Thực tiễn tổ chức thực hiện chức năng kiểm sát hoạt động tư pháp trong thời gian qua cho thấy, công tác kiểm sát án hình sự đã góp phần tích cực trong việc bảo đảm quyền con người, đặc biệt là quyền của bị can, bị cáo; bảo đảm công lý, hạn chế mức thấp nhất oan, sai có thể xảy ra trong quá trình giải quyết án hình sự. Tuy nhiên, bên cạnh kết quả đạt được thì công tác kiểm sát án hình sự còn bộc lộ những tồn tại, hạn chế:

Công tác kiểm sát việc giải quyết tin báo, tố giác về tội phạm và kiến nghị khởi tố chưa thực sự hiệu quả

Pháp luật quy định Viện Kiểm sát nhân dân có trách nhiệm kiểm sát ngay từ khi tiếp nhận và giải quyết tố giác, tin báo về tội phạm, kiến nghị khởi tố của các cơ quan có thẩm quyền. Kiểm sát viên được phân công kiểm sát phải lập hồ sơ kiểm sát và tiến hành kiểm sát quá trình giải quyết tin báo, tố giác về tội phạm, kiến nghị khởi tố đối với các cơ quan có thẩm quyền. Công an xã, phường, thị trấn là chủ thể có trách nhiệm tiếp nhận tố giác, tin báo về tội phạm, tiến hành kiểm tra, xác minh sơ bộ, lấy lời khai ban đầu và chuyển ngay tố giác, tin báo về tội phạm kèm theo tài liệu, đồ vật có liên quan cho cơ quan điều tra có thẩm quyền.

Thực tế cho thấy, nhiều trường hợp người dân báo mất trộm tài sản đến Công an xã, phường, thị trấn nhưng Công an xã, phường, thị trấn không tiến hành kiểm tra, xác minh, lấy lời khai ban đầu và cũng không chuyển vụ việc đến cơ quan điều tra có thẩm quyền hoặc có chuyển vụ việc đến cơ quan điều tra có thẩm quyền nhưng cơ quan này, sau 20 ngày cũng không tiến hành giải quyết bằng việc ra một trong các quyết định sau đây:

Quyết định khởi tố vụ án hình sự; Quyết định không khởi tố vụ án hình sự; Quyết định tạm đình chỉ việc giải quyết tố giác, tin báo về tội phạm, kiến nghị khởi tố, Viện Kiểm sát nhân dân cũng không nắm bắt được hoặc có nắm bắt được nhưng nể nang, thông cảm với sự quá tải về công việc với cơ quan điều tra nên đã không tiến hành công tác kiểm sát đối với hoạt động này. Sự thiếu trách nhiệm trong việc thực hiện chức năng, nhiệm vụ của các chủ thể như vậy dẫn đến tình trạng nhiều trường hợp người dân chấp nhận mất tài sản, không báo sự việc đến cơ quan có thẩm quyền.

Trong quá trình kiểm sát tố giác, tin báo về tội phạm còn thiếu chặt chẽ trong việc phối hợp giải quyết; một số kiểm sát viên chưa bám sát tiến độ giải quyết, chưa chủ động nghiên cứu hồ sơ để yêu cầu kiểm tra, xác minh, việc phát hiện vi phạm và kiến nghị yêu cầu khắc phục chưa kịp thời, chủ động. Còn một số đơn vị chưa kiểm sát chặt chẽ việc áp dụng các biện pháp ngăn chặn dẫn đến có trường hợp Viện Kiểm sát đã phê chuẩn việc bắt, tạm giữ sau đó phải chuyển xử lý hành chính hoặc phải trả tự do cho đối tượng.

Công tác kiểm sát điều tra: Theo quy định của pháp luật, Viện Kiểm sát phải thực hiện chức năng kiểm sát ngay từ khi phân loại, giải quyết tố giác, tin báo về tội phạm, kiến nghị khởi tố, nhưng do không thực hiện kiểm sát từ đầu nên công tác kiểm sát khởi tố, điều tra vụ án hình sự trở nên thụ động, không nắm bắt được quá trình xác minh, thu thập tài liệu, chứng cứ, không kịp thời đề ra yêu cầu điều tra, chất lượng yêu cầu điều tra chưa cao, chưa làm hết trách nhiệm trong đánh giá, thu thập chứng cứ theo trình tự, thủ tục tố tụng nên kết quả phụ thuộc vào kết quả điều tra của cơ quan điều tra.

 Kỹ năng kiểm sát một số hoạt động điều tra của kiểm sát viên còn yếu, chưa đáp ứng yêu cầu thực tiễn. Do đó, Viện Kiểm sát không kịp thời phát hiện ra các vi phạm pháp luật trong quá trình điều tra của cơ quan điều tra cho đến khi vụ án kết thúc điều tra chuyển Viện Kiểm sát truy tố mới phát hiện được vi phạm, phải trả lại hồ sơ để yêu cầu điều tra bổ sung, Nghiêm trọng hơn, một số vụ án đã phải đình chỉ điều tra vì không chứng minh được tội phạm hoặc người phạm tội. Có trường hợp, Tòa án tuyên hủy án để điều tra lại... Những hạn chế này đã làm cho quá trình giải quyết vụ án bị kéo dài, gia hạn điều tra nhiều lần.

Do không kiểm sát khởi tố, điều tra từ đầu nên có những đơn vị nghiệp vụ kiểm sát điều tra vô tình đã trở thành khâu trung gian điều tra với xét xử mà không khẳng định được đúng vai trò của kiểm sát, khi xây dựng cáo trạng để quyết định truy tố bị can đã sao chép bản kết luận điều tra một cách thụ động.

Công tác kiểm sát xét xử: Vẫn còn tình trạng kiểm sát viên chưa chủ động, tích cực phát hiện vi phạm pháp luật của Tòa án trong quá trình kiểm sát hoạt động xét xử. Một số địa phương có án bị hủy, sửa nhưng Viện Kiểm sát không phát hiện hoặc chậm phát hiện để kháng nghị, có trường hợp Tòa án cấp phúc thẩm tuyên bị cáo không phạm tội. Những hạn chế này xảy ra cả ở những thành phố lớn, có nhiều kiểm sát viên giỏi về nghiệp vụ, tinh thông pháp luật.

Những tồn tại, hạn chế nêu trên xuất phát từ những nguyên nhân chính sau:

Một là, tình hình tội phạm diễn biến phức tạp, quy mô, tính chất, mức độ phạm tội ngày càng nghiêm trọng, thủ đoạn phạm tội ngày càng tinh vi, xảo quyệt nhất là tội phạm có tổ chức, tội phạm xuyên quốc gia hoặc tội phạm có yếu tố nước ngoài, tội phạm sử dụng công nghệ cao... đã gây ra những khó khăn, thách thức mới cho công cuộc đấu tranh phòng, chống tội phạm nói chung và công tác kiểm sát của Viện Kiểm sát nhân dân nói riêng.

Hai là, công cuộc cải cách tư pháp đặt ra yêu cầu chứng minh tội phạm và tuân thủ các quy định pháp luật ngày càng đòi hỏi chặt chẽ hơn, tránh để xảy ra oan, sai trong quá trình giải quyết án hình sự. Số lượng án về cơ bản năm sau nhiều hơn năm trước, trong khi biên chế của ngành không những không tăng mà còn phải tinh giản theo chủ trương chung của Đảng và Nhà nước, đã gây áp lực rất lớn về công việc đối với kiểm sát viên.

Ba là, một bộ phận kiểm sát viên chưa nhận thức đầy đủ về mối quan hệ giữa thực hành quyền công tố và kiểm sát hoạt động tư pháp, chưa phân định rành mạch hai chức năng này nên dẫn đến nhận thức chưa thống nhất, hoạt động chưa hiệu quả; chưa nhận thức đầy đủ giữa yêu cầu không làm oan người vô tội, không để lọt tội phạm và người phạm tội với việc bảo đảm sự tuân thủ pháp luật nghiêm minh và thống nhất trong tố tụng hình sự. Có những kiểm sát viên chưa thực hiện chức năng, nhiệm vụ với tinh thần trách nhiệm cao.

Bốn là, một bộ phận kiểm sát viên còn hạn chế về năng lực và kỹ năng hành nghề. Có những kiểm sát viên chưa tinh thông pháp luật về hình sự và tố tụng hình sự nên đã lúng túng trong quá trình áp dụng pháp luật. Bên cạnh đó, một số kiểm sát viên đã suy thoái về tư tưởng chính trị, đạo đức, lối sống, bị kẻ xấu lợi dụng, mua chuộc, tiếp tay cho tội phạm.

Năm là, công tác hướng dẫn, chỉ định của Viện Kiểm sát nhân dân cấp trên đối với Viện Kiểm sát nhân dân cấp dưới có lúc, có nơi chưa thực hiện nghiêm túc, chưa kịp thời. Việc tổ chức rút kinh nghiệm và kiểm điểm đối với kiểm sát viên để xảy ra thiếu sót trong thực hiện chức năng, nhiệm vụ chưa được các cấp Viện Kiểm sát quan tâm và thực hiện có hiệu quả. Công tác tổ chức, đào tạo, bồi dưỡng chưa theo kịp với yêu cầu của thực tiễn.

Sáu là, công tác phối hợp giữa Viện Kiểm sát với các cơ quan tư pháp, với các cơ quan, tổ chức, cá nhân nhiều nơi còn mang tính hình thức, hoặc phối hợp một chiều, chưa thực sự hiệu quả. Vẫn còn tâm lý ỷ lại vào sự chỉ đạo của liên ngành mà chưa chủ động trong công việc được giao.

2. Giải pháp bảo đảm công tác kiểm sát án hình sự của Viện Kiểm sát nhân dân

Đối với công tác kiểm sát việc tiếp nhận, giải quyết tin báo, tố giác về tội phạm, kiến nghị khởi tố

Một là, chủ động nắm bắt nguồn tin bằng nhiều phương thức, qua nhiều kênh khác nhau, không được coi việc nắm bắt nguồn tin thông qua cơ quan điều tra là duy nhất. Chủ động xây dựng quy chế phối hợp với các cơ quan quản lý nhà nước để kịp thời nắm bắt được các vi phạm có dấu hiệu tội phạm, từ đó yêu cầu các cơ quan đó chuyển hồ sơ vụ việc có dấu hiệu tội phạm cho cơ quan điều tra có thẩm quyền xử lý. Bên cạnh đó, tăng cường tuyên truyền chức năng, nhiệm vụ của Viện Kiểm sát nhân dân cho các cơ quan trong hệ thống chính trị và toàn thể nhân dân hiểu, cung cấp cho Viện Kiểm sát nhân dân thông tin về tội phạm.

Hai là, khi thực hiện công tác kiểm sát xử lý tin báo, tố giác về tội phạm, kiến nghị khởi tố, kiểm sát viên cần kiểm sát chặt chẽ ngay từ đầu việc tiếp nhận nguồn tin, thụ lý, vào sổ và đề ra yêu cầu kiểm tra, xác minh, lấy lời khai ban đầu. Thường xuyên cập nhật thông tin, theo dõi, đôn đốc tiến độ kiểm tra, xác minh của cơ quan có thẩm quyền điều tra. Khi kết thúc việc kiểm tra, xác minh, kiểm sát viên cần phối hợp với điều tra viên đánh giá một cách toàn diện các tài liệu, chứng cứ đã thu thập, thống nhất quan điểm xử lý trước khi ra quyết định cuối cùng, tránh tình trạng vi phạm thời hạn tố tụng, bỏ lọt tội phạm và người phạm tội. Trong quá trình cơ quan điều tra tiến hành kiểm tra, xác minh nguồn tin cần chú trọng kiểm sát chặt chẽ, kịp thời ngăn chặn người bị buộc tội bỏ trốn và tẩu tán tài sản. Kịp thời áp dụng các biện pháp ngăn chặn, các biện pháp cưỡng chế như: tạm hoãn xuất cảnh, phong tỏa tài khoản, thu giữ chứng cứ điện tử... Đối với những vụ việc cần trưng cầu giám định để làm căn cứ xác định hành vi, đối tượng phạm tội cũng như hậu quả thiệt hại do tội phạm gây ra, Kiểm sát viên cần kiểm sát chặt chẽ, chủ động kịp thời đề xuất lãnh đạo Viện Kiểm sát để yêu cầu tiến hành việc trưng cầu giám định.

Ba là, tăng cường công tác lãnh đạo, chỉ đạo, điều hành từ Viện trưởng Viện Kiểm sát các cấp và cấp trưởng các bộ phận đối với công tác kiểm sát giải quyết tin báo, tố giác về tội phạm, kiến nghị khởi tố. Lãnh đạo phải nắm được tổng số nguồn tin đang giải quyết, bảo đảm đúng tiến độ theo thời hạn pháp luật quy định, sâu sát và toàn diện từng vấn đề, từng nội dung, nhất là những vấn đề quan trọng, phức tạp để chỉ đạo kịp thời, chính xác, không để xảy ra tình trạng sót, lọt hoặc kéo dài thời hạn giải quyết.

Đối với công tác kiểm sát điều tra án hình sự

Một là, thực hiện tốt các biện pháp nghiệp vụ. Kiểm sát viên phải nhận thức đúng, đủ chức năng kiểm sát hoạt động tư pháp trong khởi tố, điều tra án hình sự đã được pháp luật quy định như mối quan hệ giữa thực hành quyền công tố với kiểm sát hoạt động tư pháp trong tư pháp hình sự; nhiệm vụ, thẩm quyền của Viện Kiểm sát; phạm vi kiểm sát hoạt động tư pháp.

Kiểm sát viên khi được phân công kiểm sát điều tra án hình sự phải xây dựng kế hoạch kiểm sát điều tra, chủ động phối hợp ngay từ đầu với cơ quan điều tra để bám sát quá trình điều tra, đề ra yêu cầu điều tra đúng, kịp thời, bảo đảm thu thập chứng cứ đầy đủ, khách quan, đúng quy định pháp luật. Chủ động xác định tiến độ, yêu cầu giải quyết án. Kiên quyết không phê chuẩn các quyết định của cơ quan điều tra khi chưa đủ chứng cứ, chỉ phê chuẩn khi đã có đủ chứng cứ để chứng minh tội phạm, đặc biệt là quyết định khởi tố hay không khởi tố vụ án; quyết định khởi tố hay không khởi tố bị can; quyết định đình chỉ điều tra vì không phạm tội...

Kiểm sát viên phải trực tiếp và chủ động trong việc kiểm sát các hoạt động thu thập chứng cứ như: khám nghiệm hiện trường, khám nghiệm tử thi, nhận dạng, đối chất, hỏi cung... Kiểm sát viên phải chủ động xây dựng kế hoạch và đề ra yêu cầu hỏi cung cho cơ quan điều tra. Chứng cứ được thu thập phải bảo đảm khách quan, toàn diện, đúng quy định pháp luật, triệt để áp dụng nguyên tắc suy đoán vô tội. Đối với những vụ án có mâu thuẫn trong lời khai của các chủ thể, kiểm sát viên phải tổng hợp, đánh giá, phân tích để đi đến kết luận cuối cùng. Đặc biệt, phải hạn chế việc trả hồ sơ cho cơ quan điều tra để điều tra bổ sung. Ngành Kiểm sát phải xác định trách nhiệm rõ ràng trong việc trả hồ sơ để điều tra bổ sung.

Hai là, tăng cường công tác quản lý, chỉ đạo, điều hành của lãnh đạo Viện Kiểm sát. Lãnh đạo Viện Kiểm sát các cấp phải xác định và quán triệt yêu cầu chống oan, sai, bỏ lọt tội phạm và người phạm tội là yêu cầu xuyên suốt và quan trọng hàng đầu. Do đó, lãnh đạo phải chủ động kiểm tra, trực tiếp chỉ đạo giải quyết những vụ án phức tạp, có dấu hiệu oan, sai. Quản lý chặt chẽ, kiểm điểm trách nhiệm đối với kiểm sát viên để xảy ra việc trả hồ sơ để điều tra bổ sung do thiếu chứng cứ, vi phạm tố tụng, để lọt tội phạm. Lãnh đạo phải trực tiếp tham gia vào công tác kiểm sát khám nghiệm hiện trường, khám nghiệm tử thi, đối chất, nhận dạng... trong các vụ án đặc biệt nghiêm trọng, có nhiều tình tiết phức tạp trước khi ra quyết định phê chuẩn. Viện trưởng Viện Kiểm sát cấp trên phải tăng cường công tác chỉ đạo, điều hành đối với Viện trưởng Viện Kiểm sát cấp dưới trong công tác kiểm sát án hình sự. Kịp thời trả lời thỉnh thị án của Viện Kiểm sát cấp dưới.

Đối với công tác kiểm sát xét xử án hình sự

Một là, bảo đảm nhận thức đúng và đủ về thẩm quyền, trách nhiệm của Viện Kiểm sát trong kiểm sát xét xử án hình sự. Mỗi kiểm sát viên phải bảo đảm “vững về chính trị, giỏi về nghiệp vụ, tinh thông pháp luật, kỷ cương và bản lĩnh, công tâm và trách nhiệm” trong công tác kiểm sát xét xử. Trước khi tham gia phiên tòa, kiểm sát viên phải nghiên cứu kỹ hồ sơ, dự liệu các tình huống phát sinh tại phiên tòa như: bị cáo phản cung, chối tội, phát sinh chứng cứ mới... kịp thời phát hiện và yêu cầu Tòa án khắc phục vi phạm trước, trong và sau phiên tòa, chủ động ban hành kiến nghị kháng nghị đối với những vi phạm của Tòa án, nhằm bảo vệ hiệu quả quyền con người, quyền công dân, góp phần bảo đảm pháp luật được thực hiện nghiêm minh và thống nhất.

Hai là, xây dựng quy chế phối hợp giữa Viện Kiểm sát với Tòa án và các cơ quan, tổ chức có liên quan. Viện Kiểm sát các cấp cần chủ động xây dựng quy chế phối hợp với các chủ thể có liên quan. Quy chế cần xác định rõ nhiệm vụ, quyền hạn, trách nhiệm của từng chủ thể trên cơ sở quy định pháp luật và không ảnh hưởng đến nguyên tắc “độc lập tư pháp”. Đặc biệt là phối hợp với Tòa án trong việc mở rộng chỉ tiêu tham gia “phiên tòa rút kinh nghiệm” nhằm kịp thời phát hiện và góp ý cho kiểm sát viên về những tồn tại, hạn chế trong công tác kiểm sát án hình sự. Phiên tòa rút kinh nghiệm là một hình thức đào tạo lại vừa hiệu quả, vừa ít tốn kém.

Đổi mới chương trình, nội dung, hình thức đào tạo, bồi dưỡng, tập huấn cho cán bộ trong ngành nói chung và kiểm sát viên nói riêng. Lãnh đạo Viện Kiểm sát nhân dân tối cao cần tập trung lãnh đạo, chỉ đạo các cơ sở đào tạo của ngành trong việc đổi mới nội dung, hình thức, phương pháp đào tạo, bồi dưỡng, tập huấn để đáp ứng yêu cầu nhiệm vụ trong tình hình mới. Chú trọng mở các lớp bồi dưỡng về kỹ năng trong công tác kiểm sát đối với từng loại án cụ thể cho kiểm sát viên, đặc biệt là kỹ năng kiến nghị và kháng nghị.

_________________

Ngày nhận bài: 05-11-2023; Ngày bình duyệt: 07-11-2023; Ngày duyệt đăng:13-11-2023.

Tài liệu tham khảo

1. Hiến pháp năm 2013

2. Luật Tổ chức Viện Kiểm sát nhân dânnăm 2014

3. Bộ luật Tố tụng hình sự năm 2015

4. Bộ luật Hình sự năm 2015 (sửa đổi năm 2017)

5. Báo cáo công tác của Viện trưởng Viện Kiểm sát nhân dântối cao tại kỳ họp thứ 4, Quốc hội khóa XV.