Từ khóa: Đại dịch COVID-19, trách nhiệm chính trị, thể chế toàn cầu.

Đại dịch COVID-19 khởi phát vào tháng 12-2019, đến nay dịch bệnh đã lây lan tới hơn hai trăm quốc gia và vùng lãnh thổ, lây nhiễm hàng chục triệu người và làm cho hàng trăm nghìn người tử vong, gây tổn thất nghiêm trọng cho nền kinh tế thế giới và làm hàng triệu người lao động thất nghiệp.

Đại dịch COVID-19 đã làm thay đổi toàn diện đời sống xã hội toàn cầu và nó không chỉ cảnh báo cho cả thế giới biết sự nguy hiểm của dịch bệnh mà còn đặt ra nhiều vấn đề đối với đời sống cá nhân, cộng đồng, quốc gia, quốc tế trên các phương diện kinh tế, xã hội, chính trị và quan hệ chính trị quốc tế.

Dưới góc nhìn Chính trị học, từ cuộc chiến chống đại dịch COVID-19 đang diễn ra, có thể đúc kết những bài học:

1. Về trách nhiệm chính trị của lãnh đạo các quốc gia

Có một thực tế đáng lo ngại là khi đại dịch COVID-19 bùng phát, phần lớn các nước lâm vào tình trạng bị động, lúng túng thậm chí “vỡ trận”. Từ đó đặt ra câu hỏi lớn về trách nhiệm chính trị của lãnh đạo các quốc gia. Bà Suzanne Scholte, Chủ tịch Quỹ Diễn đàn Quốc phòng Mỹ (Defense Forum Foundation) cho rằng, lần dịch bệnh này cho thấy một thế giới không có chút phòng bị nào. Cũng với cảm nhận tương tự, nhà lập pháp châu Âu Arnaud Danjean cho rằng: Chúng ta không được vũ trang đầy đủ để chống lại dịch COVID-19(1). Và gần đây, tại cuộc họp báo ngày 10-7-2020, Tổng Giám đốc Tổ chức Y tế thế giới (WHO) cho rằng “các quốc gia đã không có sự chuẩn bị trong ứng phó dịch bệnh”(2)...

Nguyên nhân của tình trạng bị động, “hỗn loạn” trước dịch bệnh được cho là do: Chậm đóng cửa biên giới với quốc gia khởi phát dịch COVID-19; thái độ chủ quan của lãnh đạo trước dịch bệnh(3); chính phủ chậm trễ chống dịch, chần chừ cân nhắc giữa kinh tế và sức khỏe người dân; thiếu sự chuẩn bị cho đại dịch; “phớt lờ” tín hiệu cảnh báo sớm; từ chối phong tỏa và theo quan điểm “miễn dịch cộng đồng”. Thậm chí, Tổng thống Brazil Jair Bolsonaro đã gọi dịch COVID-19 là “trò bịp” của truyền thông, và cho rằng phong tỏa sẽ phá hủy việc làm(4). Ngoài ra là những lý do khác như vấn đề thiếu hụt khẩu trang, thiết bị y tế trầm trọng ở các nước...

Từ thành công trong chống đại dịch ở một số nước và hiện tượng “vỡ trận” ở nhiều nước khác, cho thấy: a) Hiệu quả chống dịch bệnh không phụ thuộc vào tính chất của thể chế chính trị - Có một vài thể chế dân chủ đối phó dịch tốt và cũng có những thể chế dân chủ khác đối phó dịch bệnh không tốt; b) Hiệu quả chống dịch bệnh không quá phụ thuộc vào tiềm lực kinh tế và hệ thống y tế cộng đồng của quốc gia (ví dụ trường hợp Italy, Anh, Mỹ dù là những nước giàu và có hệ thống y tế cộng đồng mạnh, nhưng ứng phó dịch lúng túng, kém hiệu quả); c) Hiệu quả chống dịch bệnh phụ thuộc trước hết ở trách nhiệm chính trị của người lãnh đạo quốc gia và cả hệ thống chính trị. Theo chuyên gia chính trị học Daniel

Ziblatt, giáo sư Đại học Harvard, việc chống dịch không hiệu quả ở Mỹ là do hệ thống chính trị Mỹ đã bất lực trong đối phó với đại dịch, rằng các cơ chế nhà nước là yếu kém, chính trị bị phân hóa mạnh mẽ. Theo Francis Fukuyama (nghiên cứu viên cao cấp tại Viện Freeman Spogli về Nghiên cứu Quốc tế, Đại học Stanford) thì: Quốc gia nào có guồng máy nhà nước vận hành tốt, một chính phủ mà người dân tin tưởng, lắng nghe và lãnh đạo quốc gia có năng lực thì sẽ đối phó đại dịch rất hữu hiệu, giới hạn được thiệt hại phải gánh chịu(5).

Rõ ràng, đại dịch COVID-19 là một sự cảnh báo nghiêm khắc về trách nhiệm chính trị của lãnh đạo các quốc gia và hệ thống chính trị của mỗi nước. Bởi suy cho cùng, chức năng, vai trò quan trọng nhất của hệ thống chính trị và lãnh đạo các quốc gia là bảo vệ sự sống, cuộc sống của người dân, bảo vệ người dân khỏi những cái chết có thể tránh được.      

Vì vậy, bài học quan trọng hàng đầu trong chống dịch bệnh là lãnh đạo các nước phải xác định nhất quán, rõ ràng trách nhiệm chính trị đối với bảo vệ sức khỏe của người dân, phải đặt sức khỏe, sự an toàn của người dân lên trên hết, trước hết, đó là nền tảng để xác định tinh thần chống dịch với quyết tâm chính trị cao.

2. Về xây dựng thể chế toàn cầu đối phó dịch bệnh

Khi đại dịch COVID-19 lây lan ra toàn cầu, các nước kỳ vọng vào Liên Hợp quốc và các tổ chức quốc tế quan trọng khác sẽ thể hiện vai trò lớn hơn trong việc ứng phó đại dịch. Tuy nhiên, thế giới đã tỏ ra thất vọng vì sự quản trị toàn cầu đã không đem lại kết quả như mong đợi và thậm chí cho đến nay, sau hơn 7 tháng kể từ khi đại dịch bùng phát, thế giới vẫn đang trong tình trạng thiếu sự dẫn dắt, lãnh đạo mang tính toàn cầu để ứng phó với dịch bệnh.

Tổ chức Y tế Thế giới (WHO)  là cơ quan của Liên Hợp quốc có trách nhiệm chăm lo, giải quyết các vấn đề về sức khỏe và y tế cộng đồng trên thế giới, như cung cấp những thông tin chính xác về sức khỏe con người; giải quyết những vấn đề cấp bách về sức khỏe cộng đồng và dịch bệnh của con người. Tuy nhiên, WHO đang phải đối mặt với hàng loạt chê trách. Ngày 19-5-2020, tại cuộc họp trực tuyến của Đại hội đồng Y tế Thế giới (WHA), các nước thành viên Tổ chức Y tế Thế giới nhất trí thông qua nghị quyết kêu gọi điều tra độc lập về những biện pháp đối phó với COVID-19 của tổ chức WHO(6).

Theodore Roosevelt, tổng thống thứ 26 của nước Mỹ từng cho rằng: kết hợp quyền lực với mục đích cao cả là thể hiện “sự hữu ích của chúng ta với nhân loại”(7). Trong trường hợp này, mặc dù WHO là cơ quan quyền lực của hệ thống y tế cộng đồng của thế giới, nhưng WHO đã chưa làm tốt nhiệm vụ của mình là bảo vệ sức khỏe của cộng đồng. Những việc làm của WHO giai đoạn đầu của đại dịch đã tạo ra những dư luận tiêu cực về tổ chức này. Trong hoàn cảnh đó, WHO đã không còn đủ tín nhiệm để thể hiện vai trò chính trị của mình là tập hợp, lãnh đạo, dẫn dắt cuộc chiến của thế giới chống đại dịch COVID-19.

Đại dịch COVID-19 là đại dịch toàn cầu. Những thách thức đặt ra của đại dịch là mang tính toàn cầu, đòi hỏi phải có cách tiếp cận cũng như cơ chế quản trị chống dịch có tính toàn cầu. Do đó, để đối phó với đại dịch phải có sự phối hợp, hợp tác một cách thiện chí trên phạm vi thế giới. Trong bối cảnh đó, tình trạng thiếu sự lãnh đạo mang tính toàn cầu trong chống đại dịch COVID-19 đã làm trầm trọng thêm hậu quả dịch bệnh.

Từ thực tiễn trên phạm vi toàn cầu đặt ra bài học quan trọng là thế giới cần xây dựng một thể chế có tính quốc tế để thực hiện mục tiêu chăm lo giải quyết những vấn đề cấp bách về bảo vệ sức khỏe cộng đồng, phòng chống dịch bệnh, có khả năng cảnh báo, ngăn ngừa và ứng phó với đại dịch ở mức hiệu quả nhất và thế giới cũng cần xây dựng một cơ chế bảo đảm hoạt động của thể chế đó không thể bị ràng buộc, chi phối bởi bất kỳ một quốc gia hay cá nhân nào.

3. Về chủ nghĩa đa phương và sự hợp tác giữa các nước

Đại dịch COVID-19 đặt ra một câu hỏi lớn rằng chủ nghĩa đa phương có thực sự bền vững khi thực tế cuộc chiến chống dịch bệnh cho thấy hầu như tất cả các quốc gia trên thế giới đều không có sự hợp tác cùng chung tay chống dịch, kể cả sự hợp tác giữa các quốc gia thân cận. Ví dụ, đầu tháng 3-2020, Italy kêu gọi các quốc gia EU cung cấp khẩn cấp các dụng cụ y tế, nhưng không quốc gia nào đáp ứng lời kêu gọi của Italy. Có tình trạng mạnh ai nấy chạy, tìm cách ngăn cản xuất khẩu thiết bị y tế sang nước thành viên khác. Và không chỉ EU mà các tổ chức đa phương khác như Liên Hợp quốc, Tổ chức Thương mại thế giới và các liên minh quân sự như NATO, khi đại dịch xảy ra thì các tổ chức này gần như hoàn toàn bất lực và vai trò trở nên mờ nhạt(8). Điều này khiến người ta phải đặt dấu hỏi về giá trị và tính hữu ích của khối EU và các tổ chức khác, của chủ nghĩa

đa phương trước những hiểm họa khẩn cấp toàn cầu.

Cho đến nay, chưa có nước lớn nào thuộc cơ quan Thường trực Hội đồng bảo an Liên Hợp quốc thể hiện những đối sách có ý nghĩa lãnh đạo ngăn chặn đại dịch. Trong khi mọi người lo lắng về sức khỏe trước sự tấn công của COVID-19, thì người Pháp và người Anh còn mải tranh cãi về các quy tắc kiểm dịch, Trung Quốc đang đe dọa áp thuế trừng phạt Úc vì Úc đề xuất tiến hành một cuộc điều tra về nguồn gốc virus, nước Mỹ lâm vào sự hỗn loạn và chia rẽ khi ứng phó với dịch bệnh. Trong hoàn cảnh đó, tác giả bài viết “Có phải COVID-19 đã giết chết toàn cầu hóa” đã tỏ rõ sự thất vọng đối với chủ nghĩa đa phương: “Hãy vẫy tay tạm biệt kỷ nguyên toàn cầu hóa vĩ đại nhất và bắt đầu lo lắng về những gì sẽ diễn ra trong tương lai”(9).

Mặt khác, khi đại dịch bùng phát, chủ nghĩa đa phương đã bộc lộ những hạn chế, lỗ hổng “chết người”. Trước hết, cho thấy sự phụ thuộc vào một nguồn cung duy nhất sẽ gây đổ vỡ cho cả chuỗi cung trong trường hợp khẩn cấp quốc gia. Nhà nghiên cứu Alexander L.Vuving, Trung tâm Nghiên cứu An ninh khu vực châu Á - Thái Bình Dương APCSS (Mỹ) cho rằng một số nước, đặc biệt là Mỹ, Anh, Pháp, Nhật Bản, Ấn Độ, Australia, đã thấy rõ “sự phụ thuộc chết người” vào thị trường Trung Quốc và quyết tâm thay đổi điều này. Tiếp theo là hiện tượng một số quốc gia lợi dụng dịch bệnh để giành giật các lợi ích từ các quốc gia khác bất chấp lợi ích chung như thỏa thuận của chủ nghĩa đa phương.

Tình trạng thiếu sự hợp tác chân thành giữa các quốc gia trong ứng phó với đại dịch, khiến ông Tổng Giám đốc Tổ chức Y tế thế giới (WHO) trong cuộc họp báo ngày 10-7-2020 đã cho rằng: đại dịch COVID-19 hoành hành dữ dội vì thế giới chia rẽ(10).

Trên phương diện quan hệ chính trị quốc tế, đại dịch COVID-19 làm sâu sắc thêm sự nghi kỵ và giảm lòng tin giữa các nước. Có thể thấy rõ xu hướng này qua việc Mỹ, Anh, Pháp và các nước khác như Nhật, Canada, Úc đã có những động thái định hình lại quan hệ với Trung Quốc. Lý do dẫn đến hiện tượng trên là do các nước đã nhận thức được hậu quả kinh tế - chính trị đối với quốc gia từ việc thiếu hụt nguồn cung khi xảy ra sự cố do quá phụ thuộc vào chuỗi cung ứng của Trung Quốc “do sự lệ thuộc quá lớn nên khi Trung Quốc “hắt hơi” do COVID-19 thì cả thế giới trở nên “khó thở”. Đơn cử như mặt hàng thuốc kháng sinh, Trung Quốc cung cấp tới 90% nguyên liệu”(11). Một vấn đề khác cũng dẫn đến mất lòng tin giữa các nước, đó là sự thật về nguồn gốc và trách nhiệm về sự lây lan của virus corona ra thế giới. Từ đây đã hình thành một xu hướng “thế giới khát khao tìm kiếm sự thật”, với ý thức chính trị rất rõ ràng là phải làm rõ những ẩn số về COVID-19, để tránh lặp lại trong tương lai.

Tuy có một số ý kiến đánh giá cao kinh nghiệm hợp tác nội khối của tổ chức ASEAN trong kiểm soát dịch bệnh, cũng như sự hợp tác ASEAN với một số nước khác trong ứng phó với dịch bệnh thời gian qua. Nhưng nhìn tổng thể cho thấy, chủ nghĩa đa phương truyền thống - Hợp tác đa phương, các tổ chức đa phương quốc tế và khu vực chưa phát huy tác dụng trong việc tạo ra một cơ chế quản trị đối phó hiệu quả với dịch bệnh, với thảm họa toàn cầu; đồng thời cũng không tạo ra được một cơ chế bảo đảm sự bình đẳng về các lợi ích chung cho các thành viên tham gia toàn cầu hóa.

Thực tế đó cho các nhà hoạch định chính sách, các nhà quản trị tầm quốc tế bài học về phát triển các loại hình hội nhập, liên kết không được triệt tiêu điều kiện hình thành một cơ chế quản trị hữu hiệu trong tình trạng khẩn cấp quốc tế; bản thân các quốc gia trong hội nhập, liên kết tránh tình trạng bị lợi dụng, thao túng và lệ thuộc vào chuỗi cung ứng của một nước, một khu vực; hội nhập, liên kết nhưng phải bảo đảm cho mỗi quốc gia khả năng, điều kiện tồn tại trong hoàn cảnh khẩn cấp phải biệt lập với bên ngoài dài ngày; các nước tham gia toàn cầu hóa cần tự chủ về lĩnh vực y tế thiết yếu, bảo đảm hiệu quả hoạt động của hệ thống y tế cộng đồng quốc gia. Thậm chí, có ý kiến cho rằng, cuộc chiến chống COVID-19 khiến chúng ta phải coi y tế là lĩnh vực chiến lược, cần được đặc biệt coi trọng như quốc phòng.

Bài học về sự hợp tác giữa các nước trong trường hợp khẩn cấp, là bên cạnh việc giữ vững độc lập, tự chủ và sự tôn trọng, bình đẳng hợp tác giữa quốc gia có trách nhiệm chính trị đối với bảo vệ sức khỏe con người, cần phải tỉnh táo, cảnh giác trong hội nhập, liên kết quốc tế, tránh rơi vào “cạm bẫy” của những đối tác vị kỷ, có âm mưu đen tối.

4. Về xây dựng hình ảnh, vị thế quốc gia trên trường quốc tế

Đại dịch COVID-19 là phép thử cho những giá trị cốt lõi, cho hình ảnh, vị thế của các quốc gia và khu vực, góp phần khẳng định những giá trị chính trị đích thực của các nước, nhưng đồng thời nó cũng phơi bày những giá trị ảo, những khẩu hiệu chính trị giả dối, mị dân của một số lãnh đạo quốc gia.

Hình ảnh, vị thế một nước trên trường quốc tế được thể hiện trước hết ở uy tín quốc gia về phương diện chính trị đối nội và chính trị đối ngoại. Nếu một lãnh đạo quốc gia đại diện cho các giá trị mà những nước khác, dân tộc khác cũng mong muốn theo đuổi, thì hình ảnh, vị thế của quốc gia đó trên chính trường thế giới sẽ được nâng cao và ngược lại. Điều quyết định cho những quốc gia có tham vọng lãnh đạo toàn cầu là phải sở hữu quyền lực quốc gia có tầm ảnh hưởng quốc tế lớn trên hai phương diện quyền lực cứng (Hard power) và quyền lực mềm (Soft power). Theo Joseph S. Nye, JR, học giả người Mỹ có tầm ảnh hưởng lớn về chính trị học của thế giới thì “Quyền lực cứng mang tính cưỡng ép và thưởng phạt, quyền lực mềm mang tính chất thuyết phục và thu hút”(12). Trong đó, quyền lực mềm có vai trò hết sức quan trọng để tạo ảnh hưởng quốc tế. Việc phát huy quyền lực mềm phụ thuộc vào văn hóa chính trị và chuẩn mực chính trị của quốc gia có hợp lòng người (trong và ngoài nước) hay không?

Cuộc chiến chống đại dịch thời gian qua đã bộc lộ một số cách hành xử “phi văn hóa chính trị” có hại cho việc phát huy quyền lực mềm của một số nước. Thay vì hợp tác với nhau để ứng phó với dịch bệnh, để bảo vệ sự sống của con người thì có quốc gia lại hành động vị kỷ, như tìm cách che dấu sự thật về dịch bệnh; lợi dụng dịch bệnh để bán những thiết bị và dụng cụ bảo hộ y tế kém chất lượng, thậm chí là lợi dụng dịch bệnh để thực hiện những hành động phi pháp, đe dọa, áp chế nước khác.

Thực tế cho thấy, cách hành xử “phi văn hóa chính trị” của một vài nước trong đại dịch đã làm suy giảm nghiêm trọng uy tín chính trị của quốc gia đó trên trường quốc tế. Và việc lợi dụng đại dịch COVID-19 như một công cụ chính trị để đề cao vị thế quốc gia, hoặc tạo dựng uy tín chính trị cho cá nhân lãnh đạo quốc gia đã phản tác dụng, thậm chí làm hại cho hình ảnh, vị thế của quốc gia đó.

Khi đại dịch bùng phát, nhiều nước trên thế giới kỳ vọng Mỹ với tư cách siêu cường sẽ là trung tâm điều phối toàn cầu ứng phó với dịch bệnh. Nhưng thực tế nước Mỹ dưới sự lãnh đạo của Tổng thống Donald Trump không sẵn sàng cho vai trò đó và hiện đang đối phó khó khăn với đại dịch. Trước bối cảnh “có một khoảng trống” về vai trò điều phối toàn cầu ứng phó với đại dịch, người ta cũng mong đợi Trung Quốc với nền kinh tế đứng thứ hai thế giới, đã khống chế được dịch bệnh, sẽ có các quyết định chính trị và hành động thực tế tương xứng với tư cách là cường quốc có thể thay thế Mỹ lãnh đạo thế giới. Nhưng đáng tiếc, qua những khẩu chiến liên quan đến COVID-19 diễn ra giữa Mỹ, Úc, châu Âu và một số nước khác với Trung Quốc cho thấy hình ảnh toàn cầu của Trung Quốc trên trường quốc tế cũng bị giảm sút nghiêm trọng.

Để xây dựng hình ảnh, vị thế quốc gia trong cuộc chiến chống đại dịch “một nhà nước có thể sử dụng quyền lực toàn cầu bằng cách tham gia và hành động cùng với các nhà nước khác”(13). Sự tham gia và hành động chung thông qua việc sử dụng quyền lực mềm của quốc gia, với mục tiêu cao cả là vì sự sống con người kết hợp với chiến lược minh bạch và hợp tác, lòng quảng đại và trách nhiệm chính trị với thế giới là hết sức quan trọng trong việc tạo hình ảnh tốt đẹp và nâng tầm ảnh hưởng của đất nước trong quan hệ với các quốc gia khác.

Có thể lấy ví dụ về trường hợp chống đại dịch COVID-19 của Việt Nam - một nước dù nguồn lực và hệ thống chăm sóc sức khỏe nhân dân còn hạn chế, nhưng với ý thức bảo vệ sức khỏe của người dân là trên hết, đã tạo được lòng tin, sự đồng thuận, hợp tác trong toàn dân cùng thực hiện phương châm “chống dịch như chống giặc” và đã thành công. Việt Nam cũng chân thành ủng hộ các quốc gia khác chống dịch thông qua việc gửi tặng khẩu trang và vật tư y tế cho một số nước (như Hoa Kỳ, Nga, Tây Ban Nha, Ý, Pháp, Đức và Vương quốc Anh). Mặt khác, với vai trò Chủ tịch ASEAN năm 2020, Việt Nam đã chủ động phối hợp với các nước ASEAN chống dịch.

Bà Robyn Mudie, Đại sứ Úc cho rằng, Việt Nam là trường hợp chống dịch bệnh thành công đáng khâm phục(14). Cùng với những thành công trên các lĩnh vực khác, hình ảnh đất nước Việt Nam và ảnh hưởng về chính trị và ngoại giao của Việt Nam đối với khu vực, thế giới được nâng cao. Marie C. Damour, Tổng lãnh sự Mỹ tại thành phố Hồ Chí Minh khẳng định, Việt Nam đã tích hợp đầy đủ để hòa mình vào hệ thống toàn cầu.

Bài học về xây dựng hình ảnh, vị thế quốc gia trên trường quốc tế trong cuộc chiến chống đại dịch, là các quốc gia cần xây dựng một bộ máy nhà nước vì dân, coi bảo vệ sự sống của nhân dân là mục tiêu chính trị cao cả; một chính phủ với những người lãnh đạo, quản trị có năng lực, có được lòng tin của người dân, tạo được sự đồng thuận của xã hội; xây dựng một chính quyền hành động quyết liệt và hiệu quả mà không cần những khẩu hiệu chính trị suông; xây dựng một hệ thống y tế cộng đồng mạnh...

Từ cuộc chiến chống đại dịch COVID-19 cho thấy những bài học về trách nhiệm chính trị của lãnh đạo quốc gia, về xây dựng thể chế toàn cầu, về chủ nghĩa đa phương và sự hợp tác giữa các nước, về xây dựng hình ảnh, vị thế quốc gia. Đây là những bài học được đúc kết từ thực tiễn dưới góc nhìn chính trị học, với hy vọng có thể tham khảo thiết thực phục vụ cuộc chiến chống đại dịch hiện nay. Những bài học này càng trở nên có ý nghĩa hơn khi năm 2020, Việt Nam là Ủy viên không thường trực của Hội đồng Bảo an Liên Hợp quốc và Chủ tịch ASEAN.

__________________

Bài đăng trên Tạp chí Lý luận chính trị số 8-2020

(1) Phương Vũ: Pháp trả giá trước Covid-19 vì coi thường sản xuất trong nước, https://vnexpress.net/phap-tra-gia-truoc-covid-19-vi-coi-thuong-san-xuat-trong-nuoc-4100951.html.

(2), (10) Tổng Giám đốc WHO khóc tại họp báo, kêu gọi đoàn kết chống COVID-19, https://

tuoitre.vn/tong-giam-doc-who-khoc-tai-hop-bao-keu-goi-doan-ket-chong-covid-19-20200710141158716.htm

(3) Phúc Long: Tại sao Hàn Quốc ‘vỡ trận’ với virus corona? https://tuoitre.vn/tai-sao-han-quoc-vo-tran-voi-virus-corona-2020022812382657.htm

(4) Ngọc Ánh: Tổng thống Brazil: Sẽ trả giá đắt vì phong tỏa, https://vnexpress.net/tong-thong-brazil-se-tra-gia-dat-vi-phong-toa-4093487.html)

 (5) Francis Fukuyama: Đại dịch và trật tự chính trị, http://nghiencuuquocte.org/2020/06/15/dai-dich-va-trat-tu-chinh-tri.

(6) Ánh Ngọc: Các nước nhất trí điều tra WHO, https://vnexpress.net/cac-nuoc-nhat-tri-dieu-tra-who-4102053.html.

(7) Thanh Danh: Nghịch lý kẻ chiến thắng - nước Mỹ hậu Chiến tranh lạnh, Tạp chí điện tử Tri thức trực tuyến (Hội Xuất Bản Việt Nam), https://

zingnews.vn/nghich-ly-ke-chien-thang-nuoc-my-hau-chien-tranh-lanh-post1071194.html

(8) Hoàng Anh Tuấn: Thế giới hậu Covid-19 - Phần 4, https://vietnamnet.vn/vn/tuanvietnam/the-gioi-hau-covid-19-phan-4-635787.html

(9) Có phải Covid-19 đã giết chết toàn cầu hoá? Biên dịch: Phan Nguyên, http://nghiencuuquocte.org/2020/05/16/co-phai-covid-19-da-giet-chet-toan-cau-hoa.

(11) Hoàng Anh Tuấn: Thế giới hậu Covid-19 - Phần 3, https://vietnamnet.vn/vn/tuanvietnam/tieudiem/the-gioi-hau-covid-19-phan-3-635444.html.

(12), (13) Joseph S. Nye, JR: Tương lai của quyền lực, Nxb Lao động, Hà Nội, 2018, tr.16, 50.

(14) Nhật Linh: Chính phủ Việt Nam làm những điều “đáng khâm phục” để bảo vệ công dân trước COVID-19, http://tuoitre.vn/chinh-phu-viet- nam-lam-nhung-dieu-dang-kham-phuc-de-bao-ve-cong-dan-truoc-covid-19-20200710103029145.htm.

PGS, TS Đinh Xuân Lý

Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn,

Đại học Quốc gia Hà Nội